:: tengwar na PC : układ klawiatury Daniela Smitha
Chcąc stworzyć komputerowy font tengwarowy do wykorzystania z tradycyjną klawiaturą alfabetu łacińskiego napotykamy na kilka podstawowych trudności:
- największy problem wynika z faktu, że wiele znaków tengwaru może w różnych językach oznaczać różny dźwięk, zatem przypisanie tengwy do konkretnego klawisza klawiatury ze znakami łacińskimi zawsze będzie faworyzować jakiś wybrany język,
-
tehtary w połączeniu z różnymi tengwarami mogą być zapisywane w różnym miejscu - np. przesunięte lekko w lewą lub z prawą stronę, tak aby znaki te nie kolidowały ze sobą (rysunek obok przedstawia różne położenie tehty w obrębie szerokości tengwy); oznaczałoby to konieczność zdefiniowania na klawiaturze wielu wersji tej samej tehty w różnych położeniach, - klawiatury komputerów dostosowane do alfabetu łacińskiego umożliwiają łatwe wprowadzanie dwóch kompletów liter (małe i duże); tymczasem w tengwarze nie stosuje się takiego rozróżnienia, więc cały zestaw liter byłby niepotrzebnie powielony.
Stworzenie fontu spełniającego takie warunki wydaje się bardzo trudne, jednak na początku lat 90. podjął się tego zadania Daniel Steven Smith![[->]](img/external.gif "link zewnętrzny"){kind=small}
i stworzył pierwsze popularne tengwarowe fonty TTF - Tengwar Quenya, Tengwar Sindarin i Tengwar Noldor. Smith zaproponował takie mapowanie klawiatury, w którym (jak wspomiałem we wstępie do tego działu) nie ma żadnego związku między znakami łacińskimi umieszczonymi na klawiszach, a znakami pisma tengwarowego przypisanymi tym klawiszom.
Układ ten okazał się logiczny, skuteczny i stosunkowo łatwy do opanowania, dlatego przyjął się jako standard - większość dobrych i nowo powstających tengwarowych fontów TTF (chociaż nie wszystkie!) stosuje właśnie takie mapowanie klawiatury. Wykonując dowolne napisy „pismem elfickim” koniecznie trzeba mieć świadomość tego, czy dany font stosuje układ Smitha. Napisanie tekstu „normalnym” alfabetem łacińskim i następnie prosta zmiana czcionki na taki font tengwarowy daje w efekcie ciąg znaków, który może z daleka wygląda jak inskrypcja tengwarowa, jednak w żadnym znanym języku nie znaczy absolutnie nic. Niestety po premierze filmu 'The Lord of the Rings' Petera Jacksona zapisy takie można spotkać bardzo często, głównie w materiałach reklamowych najróżniejszych produktów.
:: konstrukcja układu Smitha
Podstawowy zakres tengwarów odwzorowany jest w tym układzie na poziome rzędy małych liter na klawiaturze w standardzie QWERTY. Pierwszy od góry poziomy rząd klawiszy (od 1 do 9) odpowiada pierwszej serii (tincotéma) tabeli Fëanora (6 stopni podstawowych + 3 rzędy dodatkowe), drugi rząd (od q do o) odpowiada drugiej serii (parmatéma), trzeci (od a do l) trzeciej (calmatéma) i ostatni (od z do .) czwartej serii (quessetéma). Dzięki temu wystarczy znać położenie danej tengwy w tabeli aby zlokalizować ją na klawiaturze komputera.
Pierwsze dwa stopnie wszystkich czterech serii posiadają wersje o wydłużonym telco i odpowiadają im klawisze z Shift-em, czyli znaki !, @, Q, W, A, S, Z i X. Zmodyfikowane wersje drugiego rzędu dodatkowego w tabeli Fëanora można znaleźć również dodając do podstawowych wersji klawisz Shift, czyli pod znakami *, I i K. Klawisz < stanowi pewien wyjątek - w oryginalnych fontach Smitha znajduje się tu zmodyfikowana forma tengwy hwesta, podczas gdy logika sugerowałaby raczej jakąś wersję esse lub áre (jako dopełnienie drugiego rzędu dodatkowego w tabeli Fëanora). I faktycznie w innych fontach o analogicznym układzie klawiatury (np. Tengwar Parmaite, Tengwar Formal) występuje tutaj esse nuquerna.
Pomiędzy tymi znakami znajduje się pięć rzędów znaków, które mogłyby odpowiadać specjalnym wersjom tengwarów ze stopni 3 do 7. Jednak tengwary te nie posiadają wersji zmodyfikowanych, więc miejsce to zostało wykorzystane do zapisu tehtarów samogłoskowych. Klawisze w tych rzędach oznaczają kolejno tehtary a, e, i, o oraz u i są powtórzone w tej kolejności w każdym z 5 wierszy klawiatury. Różnica między wierszami polega na położeniu tehty - zgodnie z obrazkiem przedstawionym na górze strony. Pierwszy wiersz (klawisze # do &) koduje tehtary przesunięte na lewo, drugi (E do U) w pozycji centralnej, a trzeci (D do J) przesunięte na prawo. Ostatni rząd klawiatury (klawisze C do M) opisuje tehtary samogłoskowe spozycjonowane do wykorzystania z nośnikami.
Klawisz ` odpowiada krótkiemu nośnikowi, a jego wersja z Shift (czyli ~) nośnikowi długiemu. Pozostałe klawisze zostały wykorzystane do zapisania tehtarów modyfikujących, jak tyldy, haczyk -s itp. W sumie w podstawowym zakresie klawiatury dostępne są następujące symbole (tengwary w kolorze szarym są przedstawione tylko pomocniczo w celu pokazania umiejscowienia tehtarów):
Wciąż jednak ten zestaw znaków jest niewystarczający. Dlatego bardzo dużo znaków i symboli jest dostępnych poza standardowym zakresem klawiatury. W zależności od używanego sterownika klawiatury i systemu operacyjnego część z nich może być dostępna w kombinacji litery z klawiszem Alt, jednak nie jest to przypisanie stałe i zależy np. od używanego w systemie języka. Dlatego pozostałe znaki opisuje się czterocyfrowymi kodami oznaczającymi numer znaku w tablicy 256 możliwych pozycji. W systemie operacyjnym MS Windows znak o tak określonym kodzie można uzyskać przytrzymując klawisz Alt i wpisując czterocyfrowy kod (łącznie z początkowym zerem) na klawiaturze numerycznej.
Przykładowo - tehta stosowana w moim zapisie języka polskiego jako y (dwie kropki nad tengwą) znajduje się pod kodami Alt/0212 do Alt/0215 (różne położenia, kolejno: z lewej, na środku, z prawej i nad nośnikiem). Odwrotna tylda służąca jako y w zapisie metodą Galadhorna jest zakodowana pod Alt/0232 do Alt/0235. Tengwarowy nawias znajduje się pod kodem Alt/0155, a znak zapytania pod Alt/0192. Natomiast znaki tengwarowych cyfr są przyporządkowane następująco:
|
Opis wszystkich znaków i przyporządkowanych im kodów znajduje się w dokumentacji fontu. W różnych fontach wzorowanych na układzie Smitha występują tutaj różne drobne różnice, zwłaszcza dla znaków rzadko używanych - należy zawsze zwrócić na to uwagę.
